Χρύσω
Χρύσω Ευρυτανίας
«….η κώμη της Χρύσου, απρόσιτος ως τόσαι άλλαι χώραι της Πίνδου, εί μη μόνον είς εξησκημένους πεζοπόρους…»
Η Χρύσω βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του νομού Ευρυτανίας και ειδικότερα στην περιοχή των Αγράφων. Απέχει από το Καρπενήσι, την πρωτεύουσα του νομού, περίπου 50 χιλιόμετρα. Το χωριό βρίσκεται στο υψόμετρο των 750 περίπου μέτρων, φωλιασμένο στους βορειοανατολικούς πρόποδες του ελατόφυτου Καυκιού και του μεγαλόπρεπου βράχου Τούρλα.
Η κυρίαρχη μορφή βλάστησης είναι η ελάτη. Παράλληλα, λόγω των πολλών πηγών, που για αιώνες υδροδοτούν το χωριό, συναντούμε και αρκετά πλατάνια. Αυτές οι πηγές επιπλέον αποτελούν και την πηγή ενέργειας, που κινεί το νερόμυλο του χωριού.
Στη Χρύσω τα μόνα παραδοσιακά κτήρια που έχουν διασωθεί είναι των τριών εκκλησιών: της Παναγίας, με ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1732, των Τριών Ταξιαρχών και της Αγίας Παρασκευής. Δεν υπάρχουν πολλά παραδοσιακά κτήρια σπιτιών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στις 4 – 12 – 1942 οι Ιταλοί κατακτητές έκαψαν τα περισσότερα κτήρια του χωριού. Τα λίγα σπίτια που δεν καταστράφηκαν από τη φωτιά, καταστράφηκαν από το σεισμό του 1966.
Τα μόνα παραδοσιακά κτίσματα, εκτός των εκκλησιών που αναφέρθηκαν πιο πάνω, είναι των πετρόκτιστων τοξοτών βρυσών, που χρονολογούνται από την εποχή του Μυστρά. Επίσης στο χωριό υπάρχουν δύο πέτρινα τοξωτά γεφύρια του 15ου αιώνα. Τα γεφύρια βρίσκονται κατά μήκος ενός μικρού ποταμού με το όνομα Χρυσιώτης.
Στη Χρύσω υπήρχε ο τάφος του Βεληγκέκα, που δυστυχώς δεν σώζεται, υπάρχουν μόνο κάποια απομεινάρια.
Ο νερόμυλος της Χρύσως
Ο νερόμυλος της Χρύσως
Την Παρασκευή 6 Μαρτίου 2009, σε εκδήλωση που διοργάνωσε το «Ινστιτούτο των Ελληνικών μύλων», ο δημοσιογράφος κ. Ηλίας Προβόπουλος έκανε εισήγηση με θέμα «Ευρυτανία. Το τραγούδι των μύλων έσβησε». Ο εισηγητής που είναι γνώστης της Ευρυτανίας, αφού την έχει περπατήσει σχεδόν όλη, παρουσίασε τους μύλους της Ευρυτανίας, που δυστυχώς οι περισσότεροι είναι πλέον εγκαταλειμμένοι, και εστίασε την εισήγησή του στον μύλο της ανατολικής Φραγκίστας, ο οποίος έχει ανακαινιστεί και λειτουργεί μαζί με την παρακείμενη νεροτριβή. Κατά την διάρκεια της εισήγησής του προέβαλε και πλήθος φωτογραφιών. Το υλικό που έχει συγκεντρώσει ο κ. Προβόπουλος πιστεύουμε και ελπίζουμε να το δούμε τυπωμένο σε βιβλίο.
Μετά τον κ. Προβόπουλο εισήγηση έκανε ο κ. Γεώργιος Γιαννίτσαρης, λέκτορας αρχιτεκτονικής του Ε.Μ.Π., με θέμα «Ο νερόμυλος στη Χρύσω Ευρυτανίας». Ο κ. Γιαννίσταρης έχει αναλάβει να εκπονήσει μελέτη για την αποκατάσταση του μύλου του χωριού μας.
Στην εισήγησή του ο κ. Γιαννίτσαρης μεταξύ άλλων τόνισε «Σε παρόχθια τοποθεσία του Χρυσιώτη ποταμού έχει κατασκευαστεί ο μύλος της Χρύσως, σε απόσταση 4,5 μέτρων από την κοίτη του ποταμού, σε περιοχή με πολλές πηγές. Πρόκειται για περιοχή ιδιαίτερου φυσικού κάλους, με ήπιες ανθρώπινες παρεμβάσεις.
Η περιοχή των κρηνών έχει διαμορφωθεί σε δύο πλατώματα, που συνδέονται με την πλατεία του χωριού με ένα πλακοστρωμένο πεζόδρομο σχεδόν παράλληλο του ποταμού.
Το κτήριο έχει κατασκευαστεί σε χώρο πλάτους 25 μέτρων που ορίζεται μεταξύ του πεζόδρομου και του ποταμού, σε απόσταση περίπου 4,5 μέτρων από την κοίτη του ποταμού. Πρόκειται για έδαφος με έντονη κλίση δεδομένου ότι η υψομετρική διαφορά μεταξύ της κοίτης και του δρόμου είναι κατά μέσο όρο 20 μέτρα.
Όλος ο χώρος καλύπτεται με πυκνή βλάστηση στην οποία κυριαρχούν μεγάλοι πλάτανοι οι οποίοι σκιάζουν το χώρο. Για την πρόσβαση στον μύλο έχει διαμορφωθεί ένα μονοπάτι πλάτους 1,5 μέτρου. Πρόσφατα διαμορφώθηκε σε βαθμίδες υποστηριζόμενες με ξύλινα ρίχτια.
Μύλος Χρύσω Ευρυτανίας
Ο μύλος τροφοδοτείται με νερό από τις πηγές μέσω ειδικού υδράυλακα, που στην περιοχή ονομάζεται μυλάυλακο και ο οποίος καταλήγει στον κάθετο κλειστό αγωγό και από εκεί στον χώρο του μηχανισμού αλέσεως. Ο μύλος αποτελείται από το κτήριο και από τον εφαπτόμενο σ’ αυτόν κλειστό αγωγό προσαγωγής του νερού.
Στο νομό Ευρυτανίας ο αγωγός είναι συνήθως ξύλινος και αποκαλείται βαγένι ή κάλανος. Στη Χρύσω όμως είναι λίθινος και έχει κυκλική διατομή συνεχώς μειούμενη από πάνω προς τα κάτω και που στην είσοδο του νερού από τον αύλακα μέχρι το ψηλότερο μέρος έχει διάμετρο 1,25 μέτρα. Το συνολικό ύψος της υδατόπτωσης είναι 7,45 μέτρα.
Το κτήριο περιλαμβάνει χώρους σε δύο επίπεδα. Στο χαμηλότερο που είναι κατά τμήμα υπόγειο και κατά τμήμα ισόγειο βρίσκεται ο χώρος που χαρακτηριστικά αποκαλείται ζωριό, μέσα από το οποίο διέρχεται το νερό περιστρέφοντας τον τροχό με τα πτερύγια, που χαρακτηριστικά αποκαλείται φτερωτή. Ο χώρος αυτός στο μύλο της Χρύσως είναι επιμήκης και θολωτός ιδιαίτερης κατασκευής με μέσο μήκος 5,30 μέτρα, μέσο πλάτος 1,80 μέτρα και μέσο ύψος 90 εκατοστά. Στο ισόγειο επίπεδο βρίσκεται ο χώρος παραγωγής, όπου εκεί υπάρχουν οι μυλόπετρες για την παραγωγή των αλεύρων.
Πρόκειται για τετράπλευρο ισόγειο με μέσο πλάτος και μέσο μήκος 4,25 μέτρα και συνολική επιφάνεια με τους τοίχους 30 τετραγωνικά μέτρα. Ο χώρος καλύπτεται με μονόριχτη ξύλινη στέγη επικαλυπτόμενη από φύλλα γαλβανισμένης λαμαρίνας. Το μέσο ύψος του μύλου είναι 3 μέτρα και κλιμακώνεται. Φωτίζεται από δύο παράθυρα και μια θύρα που είναι κατασκευασμένα από σύγχρονη σιδεροκατασκευή.
Το σύστημα του μηχανισμού αλέσεως αναπτύσσεται και στα δύο επίπεδα του μύλου. Στο κατώτερο επίπεδο, στο ζωριό, τοποθετείται η φτερωτή η οποία έχει κατασκευαστεί από μεταλλικό χειροποίητο τροχό διαμέτρου 1,5 μέτρων και περιστρέφεται γύρω από έναν κατακόρυφο άξονα ξύλινης κατασκευής το λεγόμενο αδράχτι …..».
Στη συνέχεια της εισήγησής του ο κ. Γιαννίτσαρης ανέπτυξε το σύστημα αλέσεως του μύλου, παρουσίασε την πρότασή του για την αποκατάσταση του μύλου και έκλεισε με το λεξιλόγιο των νερόμυλων και την επίδειξη κάποιων οργάνων από τον μύλο του χωριού μας.
Η μελέτη του κ Γιαννίτσαρη έχει ήδη κατατεθεί για έλεγχο στην ΤΥΔΚ.
Του Γρηγόρη Τριανταφύλλου
Τοπωνυμικά της Χρύσως
Τοπωνυμικά της Χρύσως
Τοπωνύμιο σημαίνει το όνομα ενός τόπου. Από πολύ παλιά οι κάτοικοι έδιναν ένα όνομα σε κάθε περιοχή, για να μπορούν να συνεννοούνται.
Στο έργο του με τίτλο «Τα τοπωνύμιά μας. Η αξία τους και τα προβλήματά τους», ο καθηγητής Ι. Α. Θωμόπουλος γράφει «Τα τοπωνύμια είναι τ’ ακριβά και πολύτιμα κειμήλια του ιστορικού βίου του έθνους μας. Δεν είναι το απλό γλωσσικό υλικό, αλλά ονόματα που κρύβουν μέσα τους πληροφορίες ιστορικές, θρησκευτικές, τοπογραφικές και γεωγραφικές, εθνολογικές και άλλες».
Ο αριθμός των τοπωνυμίων του χωριού μας είναι αρκετά μεγάλος και είναι αναγκαία η μελέτη τους για να αντλήσουμε από αυτά αρκετές πληροφορίες για την ιστορία του χωριού μας. Και μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες, γιατί υπάρχουν αρκετοί λόγοι, που συνετέλεσαν για να πάρει κάθε τοποθεσία το όνομά της.
Η φύση του εδάφους, το χρώμα, το σχήμα, η χρήση του, ποικίλα κτίσματα, φυτά και δέντρα, που ευδοκιμούν σ΄ αυτό τον τόπο και ζώα που συχνάζουν, παραδόσεις, ακόμη και οι ιδιοκτήτες ενός τόπου δίνουν το όνομα τους σ΄ αυτόν. Σ΄ άλλες τοποθεσίες είναι δύσκολο ή αδύνατο να βρούμε την προέλευση του ονόματος τους, γιατί με την πάροδο του χρόνου παρεφθάρησαν .
Από την ερμηνεία της ονομασίας κάθε τόπου μπορούμε να οδηγηθούμε σε συμπεράσματα για την ιστορία της περιοχής, τους κατακτητές που πέρασαν από εκεί, για το περιβάλλον, τον πολιτισμό, την θρησκεία, για επίθετα και ονόματα ανθρώπων που δεν υφίστανται πια.
Είναι όμως αναγκαίο να κρατήσουμε την αρχική ονομασία της κάθε περιοχής και να αποφεύγουμε τις αυθαίρετες αλλαγές, γιατί έτσι ελλοχεύει ο κίνδυνος της εξαφάνισης πολύτιμων πληροφοριών.
Παρακάτω παραθέτουμε έναν εμπειρικό χάρτη με τα τοπωνύμια του χωριού μας, που σχεδίασε ο Χαράλαμπος Μπετχαβάς, γνώστης της γεωγραφικής περιοχής του χωριού μας όσο κανένας άλλος.
Του Γρηγόρη Τριανταφύλλου
Χρύσω Ευρυτανίας – Χειμώνας στο χωριό
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=JLBfT-plZ6w]