Από το Καρπενήσι στον Προυσό
Από το Καρπενήσι μέχρι το Μικρό και το Μεγάλο Χωριό και από τον Προυσό μέχρι τη Ροσκά, ανάμεσα στα ψηλά βουνά, τα βαθιά φαράγγια και τα ορμητικά ποτάμια της Ευρυτανίας, ανακαλύπτουμε την ψυχή μιας ορεινής Ελλάδας που ακροβατεί ανάμεσα στη μυστικιστική φύση και την τουριστική ανάπτυξη.
Το ταξίδι στο Καρπενήσι ξεκινάει βγαίνοντας από το τούνελ του Τυμφρηστού. Το Βελούχι κυριαρχεί στον ορίζοντα και στις παρυφές του το Καρπενήσι φαίνεται ένα ταπεινό ορεινό χωριό. Δεν είναι αρχιτεκτονικά όμορφη πόλη, όμως όλοι οι οικισμοί που επλήγησαν από τους Γερμανούς και τους σεισμούς έχουν μια θλιβερή ιστορία, γιατί τότε οι άνθρωποι αποζητούσαν μονάχα ένα κεραμίδι για να βάλουν από κάτω το κεφάλι τους. Πάντως, όταν πέσουν οι πρώτες νιφάδες χιονιού, μεταμορφώνεται. Η πλατεία γεμίζει κόσμο και τα εμπορικά καταστήματα παίρνουν τα πάνω τους. Γίνεται η Ελβετία της Ελλάδας, που είπε κάποτε και ο Αμερικανός πρέσβης Λίνκολν Μακ Βι, αγνοώντας ότι η έκφραση θα συνόδευε στη συνέχεια πολλά μέρη της Ελλάδας, λιγότερο ή περισσότερο «ελβετικά». Οπως και να ‘χει, η περιοχή του Καρπενησίου είναι ένας τόπος προικισμένος από τη φύση.
Από τον εμφύλιο πόλεμο στην τουριστική ανάπτυξη
Ελεύθερη Ελλάδα ήταν πάντα η Ευρυτανία, κι όμως ένας τόπος παραμελημένος και άγνωστος, που υπέφερε από τον εμφύλιο πόλεμο, αυτή την άγνωστη ιστορία που οι νεότεροι δεν διδαχτήκαμε ποτέ. Οι ιστορίες είναι όμως ακόμα ζωντανές, αφού ζωντανοί είναι και οι άνθρωποι που τις έζησαν. Στις Κορυσχάδες, ο 83χρονος Κώστας Σαρρής είναι ένας θεματοφύλακας της Ιστορίας και κλειδοκράτορας του μικρού μουσείου της Εθνικής Αντίστασης Κορυσχάδων. Με παίρνει σχεδόν από το χέρι και μπαίνουμε στο παλιό σχολείο, όπου στεγάζεται. Εκείνος πίσω από το έδρανο, πενήντα χρόνια δάσκαλος γαρ, μιλάει με συγκίνηση και πάθος στους θεατές: στις φωτογραφίες του μεγάλου φωτογράφου Σπύρου Μελεντζή, στα σκίτσα, στα αποκόμματα από εφημερίδες, αλλά και στα συνθήματα στους τοίχους, όπως «φωτιά και τσεκούρι στους προσκυνημένους», και… σε μένα.
«Μέσα σε αυτή την αίθουσα συνήλθε το 1944 η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης ή αλλιώς η Κυβέρνηση του Βουνού», μου εξηγεί. «Ημουν 17 χρόνων τότε και είδα ζωντανούς όλους αυτούς τους ανθρώπους που βλέπετε εσείς στις φωτογραφίες. Πρόγονοι των γνωστών οικογενειών Αγγελόπουλου, Κόκκαλη, Σημίτη, αλλά και ο Αρης Βελουχιώτης βρίσκονταν μέσα σε αυτή την αίθουσα. Και γυναίκες! Πρώτη φορά εκλέγονταν».
Οι Κορυσχάδες συνδέονται και με κάτι άλλο εξίσου σημαντικό για τη νεότερη ιστορία: συνέβαλαν στην τουριστική ανάπτυξη της περιοχής της Ποταμιάς. Ο τουρισμός, για να είμαστε δίκαιοι, είχε έρθει νωρίτερα, χάρη στο εμβληματικό ξενοδοχείο της εποχής, το περίφημο Montana στο Καρπενήσι, που μάλιστα διατηρεί τη φήμη του, μεταξύ άλλων και χάρη στη φιλοξενία των κορυφαίων ελληνικών αθλητικών ομάδων για την προετοιμασία τους. Οποιος έφτανε πριν από μία δεκαετία στις Κορυσχάδες αντίκριζε κυρίως ερείπια. Σήμερα περπατάω ανάμεσα στις καλοφροντισμένες και λουλουδιασμένες αυλές των αναστηλωμένων αρχοντικών για να συναντήσω τον Κώστα Λάπα, τον άνθρωπο που ξεκίνησε αυτή την προσπάθεια. «Ο ΕΟΤ, το 1975, κατόπιν μιας πρωτοποριακής ιδέας του μεγάλου Ελληνα αρχιτέκτονα Αρη Κωνσταντινίδη, πήρε ορισμένα σπίτια, μεταξύ των οποίων και της γιαγιάς μου, προκειμένου να τα αναπαλαιώσει, να τα νοικιάσει ως τουριστικά καταλύματα και ύστερα από ένα διάστημα να τα επιστρέψει στους κατόχους τους. Μετά όμως την αναπαλαίωση μπήκε το αθάνατο ελληνικό δαιμόνιο και μέσα σε δύο χρόνια κατέληξαν να ερειπωθούν. Το 1993 πήρα πίσω το σπίτι της γιαγιάς μου και στη συνέχεια, αγοράζοντας και αναπαλαιώνοντας κτίσματα, έφτασα σήμερα να έχω 45 δωμάτια μέσα στο χωριό». Ετσι οι Κορυσχάδες παρέμειναν ένα αρχιτεκτονικά ενδιαφέρον χωριό, ενώ προσείλκυσαν και κόσμο.
Το «τουριστικό φως» του Montana μεταλαμπαδεύτηκε ταχύτατα και με τη βοήθεια αγροτουριστικών προγραμμάτων (που κατά έναν παράξενο τρόπο φαίνεται να επιδοτούσαν μετά μανίας τα… τζακούζι) το Βουτύρο, το Νόστιμο και ο κεντρικός δρόμος από το Καρπενήσι μέχρι τη διασταύρωση για Μικρό και Μεγάλο Χωριό γέμισαν ξενώνες. Τόσο πολλούς, που είναι απορίας άξιο πώς καταφέρνουν να επιβιώνουν. «Πριν από δεκαπέντε χρόνια έλεγα Καρπενήσι και μου λέγανε: είναι νησί το Καρπενήσι; Από τότε αναπτύχθηκε με απίστευτους ρυθμούς. Δημιουργήθηκαν ξενώνες για όλες τις τσέπες και όλα τα γούστα, έγιναν βέβαια και τρώγλες, που δουλεύουν όταν γεμίζουν όλοι οι υπόλοιποι. Ομως τώρα, που αρχίζουν τα δύσκολα, θα γίνει το ξεσκαρτάρισμα», με βεβαιώνει η Μαρία Γιαννάκου, από τις παλιότερες ξενοδόχους στην περιοχή, με τον ξενώνα Ανεράδα στο Μεγάλο Χωριό. Ισως γι’ αυτό τώρα όλοι τρέμουν τον επερχόμενο χειμώνα.
Μεγάλο και Μικρό Χωριό
Δεν είναι ούτε μεγάλο ούτε τουριστικό με την κλασική έννοια του όρου, είναι όμως καλοδιατηρημένο το Μεγάλο Χωριό. Χάρη στους Μεγαλοχωρίτες του εξωτερικού, τα όμορφα πετρόκτιστα σπίτια δεν ερημώθηκαν. Διακόσια πενήντα άτομα ζουν εδώ χειμώνα-καλοκαίρι και επίσης έχει δημοτικό σχολείο. Καθώς ανηφορίζω το κεντρικό πλακόστρωτο νιώθω τον καθαρό αέρα της Καλιακούδας να μπαίνει στα ρουθούνια μου. «Εχουμε την καθαρότερη ατμόσφαιρα, σύμφωνα με την UNESCO», μου λέει ο Αλέξανδρος Καρβέλης καθώς μου σερβίρει ένα νοστιμότατο γαλακτομπούρεκο στο καφενείο της κυρα-Παρασκευής. Να και ένας γαστριμαργικός λόγος που οι επισκέπτες κατακλύζουν τα Σαββατοκύριακα το χωριό.
Ακριβώς απέναντι από το Μεγάλο Χωριό, ο ορεινός όγκος της Χελιδόνας επιβάλλεται στο Μικρό Χωριό. Και εκεί που τα σπίτια τελειώνουν, ένα μεγάλο τμήμα του βουνού, αποκολλημένο, θυμίζει για πάντα το τραγικό συμβάν. «Εβρεχε 13 ημέρες συνέχεια. Ηταν Κυριακή 13 Ιανουαρίου 1963, 9.13 το πρωί όταν έγινε η κατολίσθηση. Σκοτώθηκαν 13 άτομα», θυμάται ο 6χρονος τότε Δημήτρης Τζαβέλης σερβίροντάς μου καφέ κάτω από τον θεόρατο πλάτανο του χωριού. Δεκατρείς ήταν και οι εκτελεσθέντες από τους Ιταλούς το 1942. Πώς να μην καταλήξει κανείς προληπτικός;
Εξαιτίας της κατολίσθησης, λοιπόν, χτίστηκε το Νέο Μικρό Χωριό, που καμία αισθητική συγγένεια δεν έχει με τον αρχικό οικισμό. Στο διπλανό τραπέζι, κάτω από τον πλάτανο, ο συγγραφέας Διονύσης Χαριτόπουλος -ο οποίος τα τελευταία χρόνια μοιράζει τη ζωή του μεταξύ Αθήνας και Μικρού Χωριού- διαμαρτύρεται για την αυστηρότητά μου: «Φυσικό δεν είναι; Το ένα χωριό βγήκε μέσα από την εμπειρία της ζωής και το άλλο σχεδιάστηκε μέσα στο γραφείο Δοξιάδη. Μέχρι το ’60 εδώ ήταν το κεφαλοχώρι της πε-ριοχής: με ιατρείο, φαρμακείο, τυπογραφείο και μόνιμη θεατρική σκηνή. Είχε ρεύμα, με γεννήτρια βέβαια, πριν ακόμα φτάσει το φως στο Καρπενήσι. Εδώ έρχονταν ο Ράλλης, ο Τσάτσος, ο Καραμανλής για διακοπές».
Μαζί περπατάμε μέχρι τον Αγιο Σώστη, στην άκρη του χωριού, για να απολαύσουμε την καταπληκτική θέα στην κόψη των Αηλιάδων, την οδοντωτή κόψη της Χελιδόνας. Ο Διονύσης Χαριτόπουλος αγάπησε τους Ευρυτάνες και τις ιδιαιτερότητές τους. «Είναι ορεσίβιοι», μου λέει. «Μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η κατάρα της μάνας στην κόρη ήταν ”μπα που να πάρεις καμπίσιο” και αντίστοιχα η κόρη ρωτούσε το γαμπρό ”καπνοσάκλα (καπνοσακούλα) έχεις; Κλεβς (κλέβεις);” Πώς αλλιώς θα ζούσαν εάν δεν έκλεβε; Ετσι ήταν πάντα. Και στην Κατοχή και στον Εμφύλιο. Ανταρτοχώρια τα περισσότερα, στο τέλος του Εμφυλίου εκκενώθηκαν με τη βία. Ενας τόπος εξορίας και εκτοπισμού πολιτικών και ποινικών κρατουμένων μέχρι το 1975. Δεν τους ήθελε το κράτος. Μετά το ’50 ξεκίνησε η μετανάστευση και τα πράγματα άλλαξαν».
Πράγματι, πρόκοψαν οι Ευρυτάνες στην Κωνσταντινούπολη και στην Αμερική όπου πήγαν. Φαίνεται από τα καλοδιατηρημένα χωριά τους, αλλά και γιατί δεν ξεχνούν τις ρίζες τους. Οπως ο Θανάσης Αποστολόπουλος και τα δύο αδέλφια του, όλοι μετανάστες νεότερης γενιάς στη Γηραιά Αλβιώνα. Για να δώσουν χαρά στην 81χρονη μητέρα τους και να τιμήσουν την υπόσχεση στον πατέρα τους διατηρούν, τρεις γενιές μετά, ανάμεσα στο Μεγάλο Χωριό και το Γαύρο, το υπαίθριο κατάστημα που τους ανέθρεψε και τους σπούδασε. «Ο,τι βγάζει η ευρυτανική γη έχουμε», μου λέει ο Θανάσης και σκέφτομαι ότι αυτός είναι τελικά ο καλύτερος οδηγός για τη διαλογή της πληθώρας «παραδοσιακών» προϊόντων.
Ο Προυσός και το προσούτο
Μονή Προυσού
«Τα Τέμπη της Ευρυτανίας» αποκάλεσε ο ιστορικός Πάνος Βασιλείου το δρόμο που ενώνει το Καρπενήσι με τον Προυσό, ίσως την πιο όμορφη ασφάλτινη διαδρομή της Ευρυτανίας. Η πρωινή ομίχλη τυλίγει τα έλατα που στέκουν σαν από θαύμα στις απότομες πλαγιές που καταλήγουν μέσα στον Καρπενησιώτη. Αφού το αυτοκίνητο σκύψει σχεδόν για να περάσει κάτω από τον λαξεμένο βράχο στη θέση Κλειδί, σιγά-σιγά φτάνεις στη «θεϊκή πλευρά» του νομού.
Πλησιάζοντας στον Προυσό, το μοναστήρι της Παναγίας ξετυλίγεται μέσα από το σεντόνι της ομίχλης και εμφανίζεται μεγαλοπρεπές να ισορροπεί μέσα στη χαράδρα του Προυσιώτη ποταμού. Μια εικόνα που σου χαρίζεται μόνο το μοναχικό ξημέρωμα, γιατί τις υπόλοιπες ώρες της ημέρας οι ορδές των επισκεπτών μπορεί και να σε ισοπεδώσουν στο πέρασμά τους. Παρά το κύμα των προσκυνητών, ο Προυσός, εκτός από τα καφενεδάκια της πλατείας, δεν έχει ούτε ένα ξενοδοχείο (ένα ετοιμάζεται τώρα) ούτε κάποια σοβαρή υποδομή σε εστιατόρια.
Και οι αντιθέσεις συνεχίζονται. Σε αυτόν τον κατ’ εξοχήν θρησκευτικό προορισμό βρίσκω μία από τις πιο καινοτόμους επιχειρήσεις στην Ελλάδα: την αλλαντοποιία Στρεμμένου. Δίπλα στον Προυσιώτη δοκιμάζω το νοστιμότατο προσούτο (που τίποτα δεν έχει να ζηλέψει από της Πάρμας) και τα υπόλοιπα αλλαντικά.
Τέτοιες μικρές γωνιές να είχε η Ελλάδα και δεν θα προσφέραμε μόνο καθαρό αέρα και φύση…
Και εκεί που στενοχωριόμουν ότι τα μονοπάτια της Ευρυτανίας θα καταλήξουν στην αιώνια μνήμη, αφού ούτε καθαρίζονται ούτε επαρκή σήμανση έχουν, ενώ ασφάλτινοι και χωμάτινοι δρόμοι τα καλύπτουν με γοργούς ρυθμούς, γνωρίζω τους αδελφούς Γεράσιμο και Παναγιώτη Παλαιό. Οχι μόνο αγαπούν τα μονοπάτια, αλλά αφού δεν μπορούν να σταματήσουν τις δημοτικές αποφάσεις, ανοίγουν δικά τους στον Τόρνο, εκεί όπου, προς το παρόν, δεν υπάρχουν δρόμοι. Η μαγεία της Ευρυτανίας. Μονοπάτια με εικόνες κρυμμένες από τους «ιππότες της ασφάλτου».
Η «άγονη γραμμή»
Τελευταίο προπύργιο της ασφάλτου είναι το καφέ-παντοπωλείο της Ελένης και του Χρήστου Κουτρούμπα στην Καστανιά, οι οποίοι χειμώνα-καλοκαίρι φροντίζουν για τους λιγοστούς ντόπιους και τους περαστικούς. Μετά ξεκινάει η «άγονη γραμμή». Η χωμάτινη διαδρομή μέχρι τον Πρόδρομο είναι αποκαλυπτική. Απόκρημνες πλαγιές του Κεραμιδίου γκρεμίζονται κυριολεκτικά μέσα στον Κρικελλοπόταμο, που έρπει σαν φίδι ανάμεσα στις ατελείωτες βουνοκορφές.
«Το αυτοκίνητο έφτασε εδώ πριν από 17 χρόνια. Το ίδιο και το ρεύμα: 2 Σεπτεμβρίου 1993. Στις 3 έπεσε η κυβέρνηση και παραλίγο να μην έχουμε πάλι ρεύμα», γελάει ο κύριος Τάκης Ταραμπίκος. Μου μιλάει για τα μουλάρια που έρχονταν κάθε καλοκαίρι μέσα από τον Κρικελλοπόταμο και τις δυσκολίες στη μεταφορά των υλικών για τις αναπαλαιώσεις. «Πέντε δραχμές έκανε το κεραμίδι και ήθελες άλλες είκοσι το τεμάχιο για να το μεταφέρεις». Το χωριό έχει μόνο έναν μόνιμο κάτοικο, τον αντιδήμαρχο του Δήμου Προυσού, και πολύ περισσότερους «οκταμηνίτες» (κατοίκους που μένουν στο χωριό 8 μήνες το χρόνο). «Μη νομίζεις πως βλεπόμαστε όλοι», μου λέει ο κύριος Τάκης συνωμοτικά. «Το χωριό απλώνεται σε 3,5 χλμ. Μπορεί να είσαι ένα μήνα εδώ και να μη συναντηθείς!». 
Καθώς κατευθύνομαι προς τη Ροσκά παρατηρώ το τραχύ ανάγλυφο των βουνών. Εδώ διαδραματίστηκαν οι πιο δύσκολες στιγμές του εμφυλίου πολέμου. «Τότε», θυμάμαι τα λόγια του κυρίου Σαρρή από τις Κορυσχάδες, «υπήρχαν μόνο δύο τύποι ανθρώπων: οι εθνικόφρονες και τα μιάσματα». Μετά, χάθηκαν όλα. Ο πληθυσμός στο τέλος του Εμφυλίου εκτοπίστηκε, ο επαναπατρισμός στις δεκαετίες που ακολούθησαν απέτυχε, τα χωριά της Ευρυτανίας ερήμωσαν. Ζωντανεύουν τα Σαββατοκύριακα και τις γιορτές από τους τουρίστες, χάρη στην αειθαλή φύση της περιοχής. Στην «άγονη γραμμή» πάλι, ούτε αυτό δεν συμβαίνει. Ερημώνει μετά τον Αύγουστο η Ροσκά, η μαγική πύλη που οδηγεί στο Πάντα Βρέχει. Ας είναι. Οπως λέει και ο μοναδικός μόνιμος κάτοικος του Προδρόμου: «Εδώ είμαστε ένα βήμα πιο κοντά στον Θεό».
Memo
ΜΕΤΑΒΑΣΗ
Το Καρπενήσι απέχει 288 χλμ. από την Αθήνα και θα φτάσετε με το αυτοκίνητό σας σε περίπου 4 ώρες. Διαφορετικά, μπορείτε να μεταβείτε με λεωφορείο του ΚΤΕΛ Ν. Ευρυτανίας (Τηλ.: +30 210 83 15 991)
ΑΓΟΡΕΣ
• Στο Καρπενήσι, στο Σπίτι του Μελιού (Τηλ.: +30 22370 24 624) θα βρείτε ποικιλία μελιών παραγωγής της οικογένειας Καρανίκα, σπιτικά ζυμαρικά και βότανα.
• Στο δρόμο από το Μεγάλο Χωριό προς το Γαύρο σταματήστε στο υπαίθριο κατάστημα της οικογένειας Αποστολοπούλου για γνήσια παραδοσιακά προϊόντα (Τηλ.: +30 22370 41 565).
• Αν σας αρέσει το τσίπουρο, προμηθευτείτε το παραδοσιακό ποτό μούρο, φτιαγμένο από τα ομώνυμα φρούτα. Είναι το μοναδικό ποτό στην Ελλάδα που έχει περιεκτικότητα 60 – 70% αλκοόλ και, εκτός από ηδύποτο, χρησιμοποιείται και ως φάρμακο για το στομάχι. Η τιμή του κυμαίνεται από 40 έως 60 € το κιλό.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Αν θέλετε να οργανώσετε εξορμήσεις με συνοδεία οδηγών, μπορείτε να απευθυνθείτε στις εταιρείες: Trekking Hellas (Τηλ.: +30 22370 25 940, 6978 187 863), Mountain Action (Τηλ.: +30 22370 22 940, 6972 706 177) και Ευ Ζην (Τηλ.: +30 22370 80 150, 6945 396 808).
Εναλλακτικά μπορείτε να κάνετε βόλτες με άλογα ή ποδήλατο, να δοκιμάσετε τον πύργο αναρρίχησης – καταρρίχησης, να κάνετε τοξοβολία, εναέριο πέρασμα (flying fox), τραμπολίνο ή ροντέο (μηχανικός ταύρος) στο Saloon (Τ/22370-24.606, www.saloonpark.gr).
ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ
Μοναστήρι της Παναγιάς της Προυσιώτισσας: Η θαυματουργή εικόνα της διέσωσε ακόμα και τον Καραϊσκάκη, που έφτασε εδώ τραυματισμένος. Το αργυροεπίχρυσο κάλυμμά της θεωρείται ότι το δώρισε ο ίδιος. Εδώ δίδαξε και ο Κοσμάς ο Αιτωλός στη Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων Ρούμελης.
Λαογραφικό Μουσείο Μεγάλου Χωριού (Τηλ.: +30 22370 41 502, 6948 295 141, ανοιχτό Παρασκευή – Κυριακή 10.30 – 14.00): Αναπαραστάσεις από παλιά επαγγέλματα και σπίτια, καθώς και μια αξιόλογη βιβλιοθήκη συνθέτουν την καλοφτιαγμένη συλλογή του.
Παλαιοχριστιανικός ναός Αγίου Λεωνίδη στο Κλαυσί: Το μοναδικό παλαιοχριστιανικό μνημείο στην Ευρυτανία με το ιδιότυπο όνομα χρονολογείται από τον 6ο αιώνα, όπως μαρτυρεί το εντυπωσιακό ψηφιδωτό δάπεδο που αποκαλύφθηκε το 1955 ύστερα από πλημμύρα. Αναζητήστε τον παπα-Σπύρο για να σας ξεναγήσει (Τηλ.: +30 22370 24 111).
ΧΡΗΣΙΜΑ
Αν θέλετε να κάνετε πεζοπορίες ή διαδρομές εκτός δρόμου, συμβουλευτείτε τον ορειβατικό χάρτη «Ευρυτανικά Βουνά» των εκδόσεων Ανάβαση.
Για τα μονοπάτια του Τόρνου τηλεφωνήστε στον Σπύρο Μάρκο (Τηλ.: +30 6979-013 258) ή στον Γεράσιμο Παλαιό (Τηλ.: +30 6944 151 508), για να σας προμηθεύσουν τον μικρό τουριστικό οδηγό.
ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ
Δήμος Καρπενησίου, τηλ.: +30 22370 21 016
Γενικό Νοσοκομείο, τηλ.: +30 22370 80 680
Αστυνομία, τηλ.: +30 22370 23 666
Ταξί, τηλ.: +30 22370 22 100
Πηγή: H KAΘHMEPINH